Khi các nhà lãnh đạo ASEAN cùng các khách mời gặp nhau trong hội nghị thượng đỉnh ở Indonesia vào đầu tháng 9, họ một lần nữa bày tỏ lo ngại về những nỗ lực bành trướng hung hăng của Trung Quốc ở Biển Đông. 

Các hành động cưỡng chế của Bắc Kinh nhằm tăng cường kiểm soát các vùng biển đó không có tính hợp pháp về mặt pháp lý, tuy nhiên họ vẫn không dừng lại. 

Theo tạp chí Nikkei Asia, Trung Quốc cần hiểu rằng không có sự phô trương vũ lực nào, dù mạnh đến đâu, có thể chiếm được lòng tin của các nước láng giềng.

Vào ngày cuối cùng của cuộc họp, 18 quốc gia, trong đó có Trung Quốc, Nhật Bản và Mỹ, đã tổ chức Hội nghị Cấp cao Đông Á. Tuyên bố của Chủ tọa cho biết các cuộc thảo luận về Biển Đông đã được thực hiện đặc biệt trong bối cảnh có những diễn biến gần đây và kêu gọi tự kiềm chế trong việc tiến hành các hoạt động có thể làm gia tăng căng thẳng.

Mặc dù tuyên bố không chỉ ra bất kỳ quốc gia cụ thể nào, nhưng rõ ràng nó nhắm đến Trung Quốc.

Đầu tháng 8, một tàu Hải cảnh Trung Quốc đã dùng vòi phun chặn một tàu tiếp tế quân sự của Philippines đang quá cảnh ở Biển Đông. Cuối tháng 8, Bắc Kinh công bố “bản đồ tiêu chuẩn” mới, trong đó đưa hầu hết khu vực Biển Đông và Đài Loan vào lãnh thổ của mình.

Bản đồ mới đã gặp phải sự phản đối từ các chính phủ có yêu sách chủ quyền trong khu vực. Philippines, Việt Nam, Malaysia, Brunei và Đài Loan đều tuyên bố có chủ quyền một phần ở Biển Đông.

Trung Quốc đã cải tạo nhiều bãi cạn và xây dựng các cơ sở quân sự trong khu vực, trong khi liên tục thực hiện các hành động hàng hải nguy hiểm. Sau đơn khiếu nại của Philippines, tòa án trọng tài quốc tế ở La Haye đã đưa ra quyết định năm 2016 tuyên bố các yêu sách của Trung Quốc về đường 9 đoạn không có cơ sở pháp lý.

Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật Biển, trong đó coi Trung Quốc là bên ký kết, là cơ sở cho quyết định này, nghĩa là Trung Quốc phải tuân thủ phán quyết. 

Không có gì ngạc nhiên khi hầu hết các thành viên ASEAN tại hội nghị thượng đỉnh đều kêu gọi Trung Quốc tuân thủ luật pháp quốc tế. Tuy nhiên, Bắc Kinh không hề có dấu hiệu xem xét một hành động nào như vậy.

Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường gọi nước thải từ nhà máy điện hạt nhân Fukushima đã qua xử lý của Nhật Bản là “nước bị ô nhiễm hạt nhân” và lên án Nhật Bản về việc xả nước thải ra biển. Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế kết luận rằng, việc xả thải đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn quốc tế. Thái độ phớt lờ hướng dẫn của IAEA của Trung Quốc cũng giống như cách tiếp cận của nước này đối với vấn đề Biển Đông.

ASEAN đã thể hiện sự hiểu biết về lập trường của Nhật Bản trong vấn đề này và không bày tỏ sự thông cảm đối với việc Trung Quốc cấm hoàn toàn các sản phẩm thủy sản của Nhật Bản. 

Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida mô tả lệnh cấm hải sản của Trung Quốc là “một phản ứng khá đặc biệt”, ám chỉ rằng động thái này là vô lý. 

Giống như các quốc gia ASEAN phải đối mặt ở Biển Đông, Nhật Bản phải đối mặt với những hành động khiêu khích tương tự từ Trung Quốc xung quanh Quần đảo Senkaku của tỉnh Okinawa – được Bắc Kinh gọi là Điếu Ngư. 

Vào tháng 12, Nhật Bản sẽ tổ chức hội nghị cấp cao đặc biệt để kỷ niệm 50 năm quan hệ hữu nghị và hợp tác với ASEAN. Theo Nikkei, Nhật Bản có thể tận dụng cơ hội này để tăng cường hơn nữa mối quan hệ với các chính phủ khác đang đối mặt với mối đe dọa bá quyền của Trung Quốc.