Các nguồn sử liệu cổ có ghi ghép trường hợp một người thợ chế tác kính thời La Mã cổ đại đã phát minh ra một loại kính uốn dẻo vững chắc, sánh ngang công nghệ ngày nay.
Hãy tưởng tượng bạn bẻ cong một ly thủy tinh nhưng không lâu sau nó đột nhiên trở về trạng thái ban đầu Nhỡ tay đánh rơi một cái cốc thủy tinh nhưng nó không bị sứt mẻ. Có phải chúng ta đang nói đến loại kính uốn dẻo được phát minh thời cận đại?
Hay một phát minh đã xuất hiện từ ngàn đời xưa, hiện mới chỉ được tái khám phá? Trên thực tế, các câu chuyện xưa kể rằng một người thợ chế tác kính thủy tinh thời La Mã cổ đại đã sở hữu công nghệ để tạo ra một loại kính thủy tinh uốn dẻo đàn hồi, gọi là “vitrium flexile”, khiến vị hoàng đế đưa ra một quyết định “tàn bạo”.
Kính (thủy tinh) uốn dẻo là một loại kính không thể phá vỡ được phát minh vào thời La Mã cổ đại. Kính nhân tạo (khác với các loại thủy tinh hình thành trong tự nhiên như đá vỏ chai, còn gọi là thủy tinh núi lửa) được công nhận rộng rãi là sản phẩm của người Phoenicia. Trải qua hàng thiên niên kỷ, những người thợ chế tác kính đã mài dũa kỹ năng bản thân, cải tiến các kỹ thuật dùng khi chế tạo kính. Trong thời đế chế La Mã, kính thủy tinh là một mặt hàng được sản xuất đại trà, mặc dù người ta cũng tạo ra những loại kính đặc biệt sang trọng quý phái. Có thể nói rằng một trong những loại kính hấp dẫn nhất trong số này là cái gọi là kính thủy tinh uốn dẻo.
Các câu chuyện xoay quanh loại kính La Mã trứ danh, nổi tiếng
Kính thủy tinh uốn dẻo được coi là một phát minh huyền thoại bị thất lạc có từ thời trị vì của Hoàng đế La Mã Tiberius Caesar (Xê-da). Tuy rằng cho tới nay chưa tìm thấy bằng chứng cụ thể cho loại kính này, nhưng có hai nguồn tư liệu chính củng cố cho sự tồn tại của nó. Một trong đó là cuốn Lịch sử Tự nhiên (Natural History) của nhà triết học Pliny già, trong khi cuốn kia là Satyricon, thường được cho là của tác giả, viên quan Petronius thời La Mã. Mặc dù tác phẩm của Pliny có tính chất của một cuốn bách khoa toàn thư, thì tác phẩm của Petronius là một công trình mang tính châm biếm – cho thấy câu chuyện đáng kinh ngạc này được các nhà văn thuộc nhiều thể loại khác nhau nhìn nhận như thế nào.
Trong cuốn Lịch sử Tự nhiên, Pliny cho biết loại kính thủy tinh uốn dẻo này đã được chế tác bởi một người thợ làm kính vào thời Hoàng đế Xê-da. Thay vì cố gắng giành được sự sủng ái của Hoàng đế La Mã, thợ thủ công đã dũng cảm đóng cửa cửa hàng của mình. Ông làm vậy vì lo rằng lại chất liệu mới này sẽ làm suy giảm giá trị của các kim loại quý như vàng, bạc và đồng. Một câu chuyện tương tự đã được ghi nhận bởi hai nhà sử học khác là Cassius Dio và Suetonius.
Bát thủy tinh La Mã. (Ảnh: geograph.org.uk)
Phiên bản câu chuyện của viên quan Petronius trong cuốn Satyricon thì trái lại có phần “kịch tính” hơn. Trong phiên bản này, người thợ phát minh ra loại kính uốn dẻo đã được cho phép yết kiến hoàng đế La Mã để trình bày tác phẩm của mình. Sau khi hoàng đế Xê-da xem qua chiếc cốc làm bằng thủy tinh uốn dẻo này, ông đã đưa lại cho người thợ chế tác, và người thợ đã vận hết sức bình sinh ném nó xuống sàn nhà. Vị hoàng đế đã bị sốc trước những gì đang diễn ra, nhưng người thợ kính lại tỏ ra khá bình tĩnh. Ông bước đến, từ từ nhấc chiếc cốc từ mặt đất lên, rồi trưng cho hoàng đế xem, đoạn biểu thị rằng chiếc cốc mới chỉ bị lõm một chỗ. Người thợ chế tác thủy tinh sau đó lấy một cái búa nhỏ và gõ lên mặt kính, và không lâu sau cái cốc trợ lại hình dạng ban đầu.
Người thợ chế tác kính thủy tinh La Mã tin rằng ông đã gây ấn tượng trước vị hoàng đế, nên tỏ ý đứng đợi để được trao thưởng cho phát minh thiên tài. Khi vị hoàng đế hỏi liệu có ai khác biết cách làm loại kính thủy tinh uốn dẻo này, người thợ trả lời “không” một cách chân thành. Nhưng thay vì nhận được phần thưởng mà ông mong đợi, người thợ lại bị đem đi hành quyết, mang theo bí mật chế tạo loại kính thủy tinh uốn dẻo này xuống nấm mồ cùng mình. Lý do đằng sau điều này là sự phổ biến loại vật liệu mới này có thể khiến vàng bạc mất giá, như được đề cập đến trong câu chuyện của Pliny.
Liệu có khả năng chế tác ra loại kính uốn dẻo La Mã này?
Ngày nay, câu chuyện về loại kính thuỷ tinh uốn dẻo La Mã hầu như đều được nhìn nhận như vào thời Pliny, tức là vấp phải rất nhiều sự ngờ vực. Dù vậy, đã có một số phỏng đoán về cách thức loại kính thủy tinh này được chế tạo. Lấy ví dụ, một trong số đó là việc ông thợ chế tác kính có lẽ đã bằng cách nào đó tiếp cận được với axit boric hay borax (còn gọi là hàn the), cả hai đều có thể được tìm thấy trong tự nhiên. Bằng cách thêm một phần trăm nhỏ Bo trioxit (B₂O₃) vào hỗn hợp thủy tinh, kết quả thu được là thứ gì đó tương đối cứng chắc, không thể bị vỡ rời. Có thể nói thêm rằng borax từng được nhập khẩu từ phương Đông vào châu Âu một cách thường xuyên vào thời Trung Cổ, và nó đã được các thợ kim hoàn sử dụng như một chất trợ dung trong luyện kim.
Axit boric cũng có thể được tìm thấy trong các lỗ thông hơi ở vùng ven biển Maremma thuộc xứ Tuscan, vè phía bắc Rome. Dù sao đi nữa, có khả năng những thợ chế tác thủy tinh đã vô tình tìm thấy nguồn này. Đây rất có thể là công thức cho loại kính thủy tinh uốn dẻo của La Mã. Hi vọng chúng ta có thể tìm ra một nguyên mẫu trong thời gian gần đây để nó không chỉ còn là một phát minh thất lạc.
Quý Khải